Αν εμφανιστεί ηγέτης που θα μπορέσει να ενοποιήσει τις ακροδεξιές ψήφους η άκρα δεξιά ενδέχεται να διεκδικήσει να είναι ο δεύτερος πόλος της πολιτικής ζωής της χώρας προειδοποιεί η Άννα Καρακατσούλη, ενώ επισημαίνει την πολύ υπαρκτή κανονικοποίηση του ακροδεξιού λόγου και την υιοθέτηση της εθνικιστικής και ξενοφοβικής ρητορικής από εκπροσώπους κομμάτων εξουσίας σε θέματα όπως η υποδοχή των προσφύγων, οι γυναικοκτονίες ή τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων.
Η Άννα Καρακατσούλη εξέδωσε πρόσφατα το βιβλίο «Το ξίφος του πνεύματος- Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974» (εκδόσεις Gutenberg), το οποίο διαπραγματεύεται τη δομή και την παραγωγή των εκδοτικών οίκων της ακροδεξιάς στη χώρα μας. «Τα συγκεκριμένα βιβλία είδαν την απήχησή τους να κορυφώνεται όταν ξεκίνησε η προώθησή τους μέσα από εκπομπές σε ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Χρειάστηκε η μεσολάβηση δηλαδή του τηλεοπτικού μέσου για να φτάσει το εθνικιστικό και ακροδεξιό έντυπο μέσα στο ελληνικό σπίτι», σημειώνει μάλιστα με νόημα η καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού στο ΕΚΠΑ, αλλά και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιστορίας του Βιβλίου.
Η Άννα Καρακατσούλη μίλησε στο Dnews για το νέο της βιβλίο:
Πολλές και πολύ θετικές συζητήσεις έχει προκαλέσει το τελευταίο σας βιβλίο «Το ξίφος του πνεύματος- Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974» (εκδόσεις Gutenberg). Κατ’ αρχήν ήθελα να σας κάνω μια ερώτηση για το πώς βλέπετε την άκρα δεξιά στη χώρα σήμερα. Εκτιμάτε ότι ενέχει ο κίνδυνος να καταστεί ακόμα και ο δεύτερος πόλος της πολιτικής ζωής, μετά τη Νέα Δημοκρατία;
Το γεγονός ότι βρισκόμαστε λίγο πριν τις ευρωεκλογές μάς παρέχει αρκετά δημοσκοπικά δεδομένα και όλα δείχνουν ότι οδεύουμε προς μια μεγάλη άνοδο των ακροδεξιών και εθνικιστικών κομμάτων σε όλη την Ευρώπη. Ήδη στην Ελλάδα τα κόμματα της Ελληνικής Λύσης, της Νίκης και των Σπαρτιατών κατέχουν το 12,77% του Κοινοβουλίου, οπότε τον Ιούνιο το συνολικό ποσοστό της άκρας δεξιάς αναμένεται να αυξηθεί και άλλο. Πιθανότατα ο κύριος λόγος που δεν αποτελεί τον δεύτερο πόλο της πολιτικής ζωής μετά τη Νέα Δημοκρατία, όπως είπατε, είναι η πολυδιάσπαση του χώρου. Σε περίπτωση που εμφανιστεί κάποιος ηγέτης που θα μπορέσει να συσπειρώσει τις ακροδεξιές ψήφους, τα δεδομένα θα αλλάξουν άρδην. Πέρα όμως από τις προβλέψεις οφείλουμε να επισημάνουμε την πολύ υπαρκτή κανονικοποίηση του ακροδεξιού λόγου και την υιοθέτηση της εθνικιστικής και ξενοφοβικής ρητορικής από εκπροσώπους κομμάτων εξουσίας σε θέματα όπως η υποδοχή των προσφύγων, οι γυναικοκτονίες ή τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων. Διολισθαίνουμε σε μια ολοένα και πιο αυταρχική και περιοριστική αντίληψη της πολιτικής και η ποιότητα της δημοκρατίας μας υποβαθμίζεται σταθερά. Και αυτό δεν είναι υποκειμενική κρίση, προκύπτει από διεθνείς μετρήσεις.
Ποιος τελικά είναι ο ρόλος των εκδοτικών οίκων της ακροδεξιάς; Ξαναγράφουν την ιστορία; Και με τι στόχο;
Οι συγκεκριμένοι είναι σαφώς πολιτικά στρατευμένοι οίκοι. Υπηρετούν την ιδεολογία τους, αναπαράγουν τα θεμελιώδη πιστεύω του χώρου, συντηρούν τη συνοχή της κοινότητας. Ασφαλώς και «ξαναγράφουν» την ιστορία, υπό την έννοια ότι είναι απόλυτα δύσπιστοι απέναντι στην καθιερωμένη συστηματική επιστήμη, ακολουθούν πολλές και ποικίλες θεωρίες συνωμοσίας και δημιουργούν τη δική τους αναθεωρητική εκδοχή για το «τι πραγματικά συνέβη».
Θα θέλατε να μας κάνετε μια χαρτογράφηση, σχετικά «πρόχειρη» των εκδοτικών οίκων και των βιβλιοπωλείων, ώστε λεπτομερειακά να τα διαβάσουμε στο βιβλίο σας;
Κατέγραψα πάνω από 4100 εκδόσεις και περίπου 50 εκδοτικές επωνυμίες που καλύπτουν ένα πολύ μεγάλο εύρος θεματικών, από την αρχαιολατρία και τον ρομαντικό εθνικισμό των αρχών του 20ού αιώνα, τον αντικομμουνισμό, τον αντισημιτισμό και την ισλαμοφοβία, τους υμνητές του Ιωάννη Μεταξά και της χούντας των Συνταγματαρχών, τα νεοναζιστικά κινήματα και τις εξτρεμιστικές οργανώσεις διεθνώς. Επίσης, έχουμε τίτλους που ασχολούνται με τον οικοφασισμό, τον εσωτερισμό, τις ανατολικές φιλοσοφίες, τη λογοτεχνία του φανταστικού, κλπ. Μέσα στα πενήντα χρόνια της Μεταπολίτευσης αναπτύχθηκε μια σημαντική εκδοτική δραστηριότητα, η οποία μέχρι σήμερα αγνοείτο αλλά αυτή εξακολουθεί να παράγει βιβλία και περιοδικά και να ανανεώνεται.
Κάνετε ένα διαχωρισμό εθνικιστικών και εξτρεμιστικών ομάδων στο χώρο. Θα θέλατε να μας το αναλύσετε;
Μελετώντας τους καταλόγους των συγκεκριμένων εκδοτικών οίκων, διαπίστωσα ότι δεν εκδίδουν όμοια βιβλία. Υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ των εθνικιστικών/ελληνοκεντρικών οίκων που εστιάζουν στην ελληνική εθνικιστική παράδοση των αρχών του 20ού αιώνα και σε συγγραφείς όπως ο Ίων Δραγούμης και ο Περικλής Γιαννόπουλος, και εκείνων που αναπαράγουν ναζιστικά και φασιστικά κείμενα του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έργα της Νέας Δεξιάς και νεοναζιστικά εξτρεμιστικά κείμενα της πιο πρόσφατης παραγωγής. Ή, για να το θέσουμε με εκδοτικούς όρους, οι πρώτοι εκδίδουν σχεδόν αποκλειστικά Έλληνες συγγραφείς, ενώ οι δεύτεροι κυκλοφορούν σημαντικό αριθμό μεταφράσεων.
Μας κάνει εντύπωση ότι οι εκδοτικοί οίκοι της ακροδεξιάς στη χώρα μας δεν μεταφέρουν καν τον ευρωπαϊκό και διεθνή προβληματισμό της ακροδεξιάς. Πού το αποδίδετε;
Αυτή είναι η οπτική των ελληνοκεντρικών οίκων που υποστηρίζουν τη μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας και φυλής, απορρίπτουν την ινδοευρωπαϊκή καταγωγή και αρνούνται να συμπαραταχθούν κάτω από μια κοινή «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Ασπάζονται τον αυταρχισμό και τον νατιβισμό της διεθνούς ακροδεξιάς αλλά ακολουθούν τον ιδιαίτερο δρόμο του «ελληνικού εθνικισμού». Η εξτρεμιστική πλευρά ωστόσο δεν διστάζει να αναπτύξει συνεργασίες, να ανταλλάξει φιλοξενία και εκπαίδευση και να υιοθετήσει τις διεθνείς τάσεις. Εάν για τους μεν οι Έλληνες είναι έθνος αυτόχθονο και απόγονοι των Πελασγών, για τους δε είναι Άρειοι, μέλη της «ανώτερης» λευκής φυλής.
Σε τι βαθμό εκτιμάται ότι τα βιβλία συμβάλλουν στην άνοδο κομμάτων και κινήσεων της ακροδεξιάς; Γιατί φαντάζομαι η συνολική άνοδος οφείλεται και σε άλλες αιτίες.
Το βιβλίο, κατ’ εμέ, είναι σύμπτωμα, ένδειξη και όχι πρωτογενής αιτία. Η διανοητική παραγωγή συμπυκνώνει, κωδικοποιεί, διακινεί ιδέες, είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη συγκρότηση της ακροδεξιάς υποκουλτούρας –όπως και η μουσική, άλλωστε– αλλά δεν είναι η γενεσιουργός αιτία πίσω από τα κοινωνικά φαινόμενα. Αυτά ανάγονται σε παράγοντες όπως η οικονομική και κοινωνική κρίση, η υποχώρηση της εθνικής κυριαρχίας και η άνοδος του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου, η ανασφάλεια των πολιτών, η απουσία προοπτικής για τις νέες γενιές, η αδυναμία του δημοκρατικού πόλου να πείσει για τις αρχές του. Άλλωστε τα συγκεκριμένα βιβλία είδαν την απήχησή τους να κορυφώνεται όταν ξεκίνησε η προώθησή τους μέσα από εκπομπές σε ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Χρειάστηκε η μεσολάβηση δηλαδή του τηλεοπτικού μέσου για να φτάσει το εθνικιστικό και ακροδεξιό έντυπο μέσα στο ελληνικό σπίτι.
Αλήθεια τι πουλάνε αυτά τα βιβλία; Βγαίνουν οικονομικά οι εκδοτικοί οίκοι;
Οικονομικά στοιχεία δεν είναι διαθέσιμα. Γνωρίζουμε ότι δεν πρόκειται για αυτοεκδόσεις, οι εκδότες αναλαμβάνουν το κόστος και το ρίσκο, αλλά όλη αυτή η εκδοτική δραστηριότητα αναπτύσσεται «κάτω από τα ραντάρ» των επίσημων στατιστικών και καταγραφών. Μπορούμε όμως με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι εφ’ όσον τόσο πολλοί οίκοι συνεχίζουν να υπάρχουν επί πέντε δεκαετίες και νέα σχήματα να αναφύονται διαρκώς, τα βιβλία τους πουλάνε, ακόμη και εάν εμείς δεν τα βλέπουμε.
Τα έντυπα και οι ιστοσελίδες του χώρου τι δυναμική έχουν;
Αν θέλαμε να ξεχωρίσουμε κάτι στη χρήση του διαδικτύου, αυτό θα ήταν η πρώιμη αξιοποίηση των ηλεκτρονικών πωλήσεων από τους εκδότες και βιβλιοπώλες του χώρου. Ενώ η ελληνική βιβλιαγορά ουσιαστικά πραγματοποίησε την ψηφιακή της μετάβαση εξ ανάγκης, στη συγκυρία της πρόσφατης πανδημίας του κορωνοϊού, οι εθνικιστικοί και ακροδεξιοί οίκοι διαθέτουν ηλεκτρονικές ιστοσελίδες πωλήσεων από το 2010 περίπου. Μπορούν έτσι να εξυπηρετούν την πελατεία τους σε όλη την Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό και επίσης να λειτουργούν εξ αποστάσεως, με ασφάλεια και με διακριτικότητα.
Ιστοσελίδες υπάρχουν πάρα πολλές και αλλάζουν συχνά διεύθυνση αλλά είναι σχετικά απλό για τον μέσο χρήστη του διαδικτύου να τις εντοπίσει ξανά και να βρει εκεί άφθονο υλικό (ψηφιοποιημένα βιβλία, συνεντεύξεις, ειδήσεις, τοποθετήσεις, κλπ.). Η αίσθησή μας είναι ότι συνδέονται στενότερα με την τάση της εναλλακτικής δεξιάς, της alt-right, που έκανε την εμφάνισή της στην ελληνική πολιτική σκηνή σχετικά πρόσφατα και κυρίως μετά την πανδημία. Τα παλαιότερα ρεύματα, για την ώρα, μένουν πιστά στη δύναμη του εντύπου.