Δημοσιεύθηκε αυτές τις μέρες η ετήσια έκθεση για τους εξοπλισμούς του σουηδικού Ινστιτούτου SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute), για το 2023.
Τις πρώτες θέσεις στην αύξηση των αμυντικών δαπανών έχουν οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία.
Σε όλες τις περιοχές του πλανήτη από την Αφρική, την Μέση Ανατολή, την Ευρώπη, την Ασία, την Ωκεανία, την Νότια και Βόρεια Αμερική, η αύξηση είναι η μεγαλύτερη από το 2009.
Από το φτωχό Κονγκό μέχρι την πλούσια Αμερική οι αμυντικές δαπάνες εκτοξεύτηκαν λόγω της παγκόσμιας, περιφερειακής ή τοπικής έλλειψης ασφάλειας.
Από τον Ατλαντικό μέχρι την Μεσόγειο, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό οι χώρες εξοπλίζονται με ταχύτατους ρυθμούς για να διατηρήσουν ή να διεκδικήσουν ζωτικούς χώρους και νέους πόρους.
Το εμπόριο στο ινδικό βαμβάκι τον 19ο αιώνα, πέρασε στο πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής τον 20ο αιώνα και στις σπάνιες γαίες της Αφρικής τον 21ο αιώνα.
Είναι επόμενο το Κονγκό (Democratic Republic of the Congo) να έχει την μεγαλύτερη αύξηση αμυντικών δαπανών (105%), παγκόσμια. Μεγάλα κοιτάσματα λιθίου, χαλκού, κοβαλτίου, χρυσού και διαμαντιών βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα της χώρας που συνορεύει με την Ρουάντα και όπου έχουν καταφύγει Τούτσι πρόσφυγες μετά τον εμφύλιο στη Ρουάντα το 1994. Τα κοιτάσματα μετάλλων, στα οποία εργάζονται και παιδιά, ελέγχονται από κινεζικές εταιρείες.
Ο συνδυασμός ένοπλων ομάδων και αντιπαραθέσεων μεγάλων χωρών έχει προκαλέσει αποσταθεροποίηση και αύξηση των εξοπλισμών.
Τα κέρδη των εταιρειών και οι ανάγκες τους είναι μεγάλες. Κάθε μπαταρία ηλεκτρικού αυτοκινήτου έχει πάνω από οκτώ κιλά λίθιο. Όμως οι κάτοικοι του Κονγκό είναι από τους φτωχότερους του πλανήτη.
Οι ρωσικές αμυντικές δαπάνες αυξήθηκαν κατά 24% ή 109 δις δολ. το 2023, που σημαίνει ότι έφτασαν το 5,9% του ρωσικού ΑΕΠ.
Η Ουκρανία αύξησε τις δαπάνες κατά 51% ή 64,8 δις. δολ., δηλαδή 37% του ΑΕΠ. Επίσης η Ουκρανία έλαβε από το εξωτερικό 35 δις εκ των οποίων 24,5 δις από τις ΗΠΑ. Αυτό ανεβάζει τις ουκρανικές δαπάνες στο 91% των ρωσικών αμυντικών δαπανών.
Οι 31 χώρες του ΝΑΤΟ το 2023 δαπάνησαν 1341 δις δολ. που ανεβάζει τις δαπάνες του ΝΑΤΟ στο 55% των παγκόσμιων δαπανών.
Οι δαπάνες των ΗΠΑ ανέβηκαν κατά 2,3 % και έφτασαν τα 916 δις δολ. που σημαίνει το 68% των δαπανών του ΝΑΤΟ.
Ο στόχος του ΝΑΤΟ που επί σειρά ετών ήταν να φτάσουν οι αμυντικές δαπάνες στο 2% του ΑΕΠ όλων των χωρών ξεπεράστηκε από 11 χώρες από τα 31 κράτη-μέλη. Μάλιστα ο επιπλέον στόχος για 20% των αμυντικών δαπανών να αφορούν εξοπλισμούς, ξεπεράστηκε από 28 μέλη από επτά που ήταν το 2014.
Η Κίνα, δεύτερη στους εξοπλισμούς παγκόσμια, ξόδεψε το 2023, 296 δις δολ. που σημαίνει 6% περισσότερα από τον προηγούμενο χρόνο.
Η Ιαπωνία ξόδεψε 50,2 δις. δολ., 11% περισσότερα από το 2022.
Η Μέση Ανατολή αύξησε τις αμυντικές δαπάνες κατά 9% και έφτασε τα 200 δις. δολ. που είναι το μεγαλύτερο ποσοστό την τελευταία δεκαετία.
Το Ισραήλ αύξησε τις δαπάνες κατά 24% ή 27,5 δις δολ. και είναι το δεύτερο ποσοστό μετά την Σαουδική Αραβία.
Η περιοχή αυτή μετέπεσε από την βελτίωση των σχέσεων μεταξύ Ισραήλ και Αραβικών χωρών στον πόλεμο στη Γάζα και τον κίνδυνο περιφερειακής ανάφλεξης.
Η Ινδία, τέταρτη παγκόσμια στις αμυντικές δαπάνες, ξόδεψε 4,2% περισσότερα ή 83,6 δις δολ.
Το Κονγκό όπως αναφέραμε +105% και το επίσης φτωχό Νότιο Σουδάν +78% λόγω του εμφυλίου πολέμου στο γειτονικό (παλαιό) Σουδάν και της εσωτερικής αστάθειας.
Η Αλγερία είχε αύξηση 76% και έφτασε τα 18,3 δις δολ. μια και αύξησε τις εξαγωγές σε φυσικό αέριο στην Ευρώπη και επόμενα τα έσοδά της.
Το Ιράν έφτασε τα 10,3 δις δολ. με ιδιαίτερη αύξηση στη Φρουρά της Επανάστασης που ελέγχει τα πυραυλικά συστήματα. Η τελευταία εσπευσμένη παραλαβή σύγχρονων ρωσικών αεροσκαφών SU-35 τις επόμενες εβδομάδες θα αυξήσει κατακόρυφα τις δαπάνες της χώρας, παρά τον πληθωρισμό που τρέχει με 40%.
Στην Κεντρική Αμερική και Καραϊβική οι αμυντικές δαπάνες αυξήθηκαν κατά 54% το 2023 λόγω της χρησιμοποίησης του στρατού στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας, η οποία διαρκώς αυξάνεται και τείνει να διεκδικήσει τον έλεγχο κυβερνήσεων σε χώρες όπως η Αϊτή και το Μεξικό. Ειδικά το Μεξικό, το Ελ Σαλβαντόρ, η Βραζιλία και ο Ισημερινός χρησιμοποιούν τον στρατό για αντιμετώπιση των ένοπλων συμμοριών.
Στην Ευρώπη η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 και η αδυναμία από πλευράς δυτικών χωρών να υποστηρίξουν τις ανάγκες του μακρόχρονου πολέμου και της έντασης των μαχών, οδήγησε σε απότομη αύξηση των αμυντικών δαπανών.
Η Πολωνία βρίσκεται στην κορυφή των δαπανών, κατέχοντας την 14η θέση παγκόσμια, με αύξηση κατά 75% μεταξύ 2022 και 2023 και δαπάνες 31,6 δις δολ.
Στην Ε.Ε. προωθείται η λογική της αυτονομίας στους εξοπλισμούς, δηλαδή της δυνατότητας να διατηρήσει την δική της άμυνα για μακρύ χρονικό διάστημα, χωρίς τη στήριξη των ΗΠΑ.
Η αντίληψη αυτή στηρίζεται και από κύκλους της Αριστεράς, με τον αφελή ισχυρισμό ότι έτσι θα προωθηθεί η αυτονομία έναντι των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ.
Αντί να διεκδικήσουν περισσότερους πόρους για την ανάπτυξη και τα κοινωνικά προγράμματα, διεκδικούν ευρωομόλογα για αμυντικές δαπάνες που θα οδηγηθούν στις αμυντικές βιομηχανίες των μεγάλων χωρών, με το πρόσχημα ότι αυτές με τη σειρά τους θα δώσουν ώθηση στην υπόλοιπη παραγωγικότητα. Ξεχνούν ότι οι αμυντικές δαπάνες των χρόνων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και οι καταστροφές δεν θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν την ανάπτυξη αν δεν υπήρχαν τα προγράμματα της «χρυσής τριακονταετίας» 1940-70, μαζί με το κοινωνικό κράτος
Παγκόσμια, η εποχή των συμφωνιών μείωσης ή ελέγχου των εξοπλισμών έχει παρέλθει. Μια νέα εποχή ανεξέλεγκτης αύξησης των εξοπλισμών έχει εμφανιστεί. Και το θέμα είναι γιατί; Γιατί υπάρχει αστάθεια και φόβος σε όλες τις ηπείρους;
Ο κόσμος μετά το 1990 από διπολικός έγινε πολυπολικός. Όσο περισσότεροι παίχτες τόσο οι κίνδυνοι αυξάνονται.
Οι ανάγκες της σύγχρονης τεχνολογίας έχουν μεταφερθεί από τα ορυκτά καύσιμα στις σπάνιες γαίες. Μαζί μεταφέρθηκαν και οι κρίσεις.
Η παγκοσμιοποίηση επέκτεινε τις δυνατότητες του καπιταλισμού σε φτηνότερα προϊόντα αλλά έδωσε και δυνατότητες σε μικρές και φτωχές χώρες να διεκδικούν.
Οι μεγάλες χώρες αναζητούν ζωτικούς χώρους για οικονομική εκμετάλλευση, προστασία και πόρους. Μαζί με τις μεγάλες διεκδικούν και οι μικρές. Έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει ούτε μηχανισμός ούτε ισχυρές χώρες για να τους σταματήσουν.
Η Δύση διεκδίκησε την Ουκρανία. Η Ρωσία εισέβαλε για να αποτρέψει τη Δύση. Η Κίνα διεισδύει οικονομικά στην Αφρική, στον Ειρηνικό και στη Λατινική Αμερική. Η Ευρώπη ελέγχεται απόλυτα από την Αμερική στη νέα αναδιανομή ισχύος. Η Ινδία προσπαθεί με τη βοήθεια της Δύσης να ανταγωνισθεί την Κίνα. Η Αφρική γίνεται για άλλη μια φορά το πεδίο αντιπαράθεσης λόγω ανεκμετάλλευτων πόρων και συνόρων κρατών που χαράχτηκαν αυθαίρετα ή με βάση τα αγγλο-γαλλικά συμφέροντα, την εποχή της αποικιοκρατίας.
Οι κίνδυνοι αφορούν και εμάς. Η Τουρκία διεκδικεί χώρους, πόρους και ρόλο.
Το δίλημμα «βούτυρο ή κανόνια» είναι απλοϊκό. Αρκεί οι εξοπλισμοί να εξυπηρετούν μόνο τις αμυντικές ανάγκες της κυριαρχίας της χώρας.
Είναι όμως ανάγκη να συμβάλλουμε, στο μέτρο του δυνατού, ώστε το σπιράλ των εξοπλισμών να μην πάρει ανεξέλεγκτη πορεία. Και όχι μόνο για οικονομικούς λόγους.
Η τελευταία κρίση μεταξύ Ιράν-Ισραήλ έδειξε πόσο κοντά είναι ο κίνδυνος ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, που μπορεί να προκληθεί ακόμη και από μικρότερες χώρες.
(Ο Νίκος Τόσκας είναι πρώην υπουργός και υποστράτηγος ε.α.)